Tại Việt Nam, mặc dù các trường hợp mắc và tử vong do sốt rét đang giảm dần, nhưng tình trạng ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc vẫn đang là mối quan tâm thường xuyên. Trong số 6 thuốc điều trị sốt rét có phối với artemisinin (ACTS) được sử dụng để điều trị hiệu quả sót rét do P. falciparum (chủng gây bệnh nguy hiểm nhất) và sốt rét do P. vivax kháng chloroquine trên thế giới, hiện đã xác nhận có khả năng ký sinh trùng sốt rét kháng lại 2 loại thuốc trong cả nước. Kháng thuốc artemisinin lần đầu tiên được xác nhận ở nước láng giềng Campuchia vào năm 2008 và từ đó đã lan sang các nước khác trong tiểu vùng sông Mê Kông mở rộng, trong đó có Việt Nam. Do đó, những nỗ lực để xét nghiệm sốt rét, theo dõi kháng thuốc sốt rét và theo dõi hiệu quả của thuốc thậm chí còn quan trọng hơn.

Vũ Thị Ánh Tuyết và Bùi Thị Luận, đến từ Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng Trung ương, lấy mẫu máu làm xét nghiệm nhanh sốt rét ở bản Xà Hồ, là khu dân cư biệt lập ở bìa rừng tỉnh Lai Châu.      Ảnh: WHO/L.Pham

Nhân viên y tế thực hiện xét nghiệm chẩn đoán nhanh bệnh sốt rét

Vũ Thị Ánh Tuyết (giữa) và Bùi Thị Luân (trái) làm việc tại Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng trùng ương (NIMPE), cơ quan có nhiệm vụ loại trừ bệnh sốt rét ở Việt Nam. Làm việc tại trụ sở ở Hà Nội, họ đã thực hiện hành trình kéo dài 11 giờ đồng hồ đường bộ cùng một nhóm các bác sĩ và nhân viên phòng chống bệnh sốt rét để xét nghiệm và điều trị bệnh sốt rét tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Nằm ở một vùng rừng núi phía Bắc Việt Nam, những bản làng hẻo lánh mà Tuyết và Luân đến thăm là nơi sinh sống của người dân tộc La Hủ, một tộc người sống ở vùng đồi núi.

Các cán bộ Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng Trung ương thu thập và nhập dữ liệu bệnh nhân vào hệ thống giám sát sốt rét của Việt Nam tại bản Xà Hồ, khu dân cư biệt lập ở bìa rừng tỉnh Lai Châu.     Ảnh: WHO/L.Pham

Nhân viên y tế thu thập và nhập dữ liệu bệnh nhân vào hệ thống giám sát sốt rét của Việt Nam

Giải quyết vấn đề kháng thuốc sốt rét đòi hỏi các nhân viên y tế phải cam kết thực hiện các xét nghiệm và thu thập dữ liệu toàn diện có thể được sử dụng để phát hiện các trường hợp thất bại điều trị. Triệu Việt (bên phải) đã cùng nhóm tiếp cận cộng đồng của mình tiến hành xét nghiệm sốt rét cho người dân tộc La Hủ. Xét nghiệm chẩn đoán nhanh cho cô gái trẻ này có thể đưa ra kết quả trong vòng 15 phút. Sau khi có kết quả, Bác sĩ Nguyễn Thị Thanh Thương (giữa) hoàn thành biểu mẫu sức khỏe bệnh nhân, trong khi đó đại diện NIMPE, Nguyễn Xuân Thắng (bên trái, áo đỏ) và Dương Anh Tuấn (ngoài cùng bên trái) cung cấp dữ liệu vào hệ thống quản lý sốt rét trực tuyến của Việt Nam.

Vũ Thị Ánh Tuyết, đến từ Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng Trung ương, lấy mẫu máu làm xét nghiệm nhanh sốt rét, khu dân cư biệt lập ở bìa rừng ở tỉnh Lai Châu.     Ảnh: WHO/L.Pham

Nhân viên y tế lấy lam máu của bệnh nhân nghi sốt rét

Để giám sát hiệu quả của thuốc, WHO và các đối tác làm việc với NIMPE để tiến hành các nghiên cứu về hiệu quả điều trị (TES). TES bao gồm thu thập mẫu máu (trong hình) từ bệnh nhân sốt rét để phát hiện ký sinh trùng bằng kính hiển vi, theo dõi việc chữa khỏi hoàn toàn hoặc điều trị thất bại trong vòng 42 ngày, và cập nhật hướng dẫn điều trị sốt rét quốc gia bằng các loại thuốc chống sốt rét có hiệu quả. Hầu hết các địa điểm TES của Việt Nam đều nằm ở vùng Tây nguyên và miền Trung, nơi hiện có tình trạng kháng thuốc sốt rét.

Triệu Việt, đến từ Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng Trung ương, cùng các nhân viên y tế đang trên đường băng qua suối để đến bản Xà Hồ là khu dân cư biệt lập ở bìa rừng tỉnh Lai Châu.      Ảnh: WHO/L.Pham

Các nhóm tiếp cận cộng đồng đang đi xét nghiệm và điều trị sốt rét

Triệu Việt (phải) từ Khoa Nghiên cứu Thực nghiệm Lâm sàng của NIMPE đang đi trên đường ngập nước đến một ngôi làng lưu hành bệnh sốt rét ở Việt Nam. Trong mùa mưa, lũ lụt và sạt lở đất có thể khiến người dân từ các cộng đồng vùng sâu vùng xa khó đến khám và xét nghiệm bệnh sốt rét tại các trạm y tế địa phương. Điều này cũng có thể làm cho việc tái khám trong trường hợp thuốc thêm khó khăn. Các nhóm tiếp cận cộng đồng như của Triệu Việt có vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu các ca sốt rét trong các cộng đồng cô lập của Việt Nam.

Va Ki Bo, 8 tuổi, đã khỏi bệnh sốt rét ở bản Xà Hồ, khu dân cư biệt lập ở bìa rừng tỉnh Lai Châu.     Ảnh: WHO/L.Pham

Chân dung một cựu bệnh nhân sốt rét

Eight-year-old Va Ki Bo is a member of the La Hu hill tribe and a recovered malaria patient. In recent years, the NIMPE has stepped up efforts to actively search for malaria in hotspot areas like Bo’s home Lai Chau Province. In 2020, Viet Nam’s cases reduced by 70% when compared to 2019. At the same time, testing rates remained stable with only a 6% decline.

Cán bộ y tế Lý Thị Nhiêu chuẩn bị thuốc sốt rét ở trạm y tế xã P Ủ, tỉnh Lai Châu.     Ảnh: WHO/L. Pham

Cán bộ y tế tỉnh tổ chức phát thuốc điều trị cho bệnh nhân sốt rét

Lý Thị Nhiêu, cán bộ y tế xã Pa Ủ, tỉnh Lai Châu kiểm tra thuốc sốt rét tại Trạm Y tế. Các xét nghiệm và thuốc điều trị sốt rét có thời hạn sử dụng ngắn, vì vậy chúng phải được bổ sung thường xuyên. Vì ít bệnh nhân, những nhân viên y tế như Nhiêu vẫn phải đảm bảo đủ thuốc dù số lượng ngày càng ít hơn. Việc này sẽ đảm bảo cho bệnh nhân được điều trị đủ liều thuốc sốt rét theo hướng dẫn điều trị quốc gia.

Hoàng Bích Hằng chuẩn bị lam máu lấy từ một bệnh nhân sốt rét trong phòng xét nghiệm của Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng Trung ương.     Ảnh: WHO/L.Pham

Kỹ thuật viên chuẩn bị một slide kính hiển vi trong phòng thí nghiệm

Hoàng Bích Hằng chuẩn bị lam máu lấy từ một bệnh nhân sốt rét trong phòng xét nghiệm của NIMPE ở Hà Nội. Xét nghiệm bằng kính hiển vi vẫn là phương pháp chính để khẳng định bệnh sốt rét. Soi kính hiển vi cũng là yêu cầu để xác minh thất bại trong điều trị trước khi bệnh nhân có thể được sử dụng thuốc điều trị sốt rét thay thế.

Toàn cảnh bản Cờ Lò ở tỉnh Lai Châu.     Ảnh: WHO/L.Pham

Toàn cảnh bản Co Lô, tỉnh Lai Châu

Việt Nam đã cam kết loại trừ sốt rét gây chết người do Plasmodium falciparum vào năm 2023. Đây là mục tiêu chung của 4 quốc gia tiểu vùng sông Mê Kông mở rộng khác (Campuchia, Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào, Myanmar và Thái Lan). Mặc dù tình trạng kháng thuốc sốt rét vẫn còn là một thực tế, nhưng với số ca bệnh thấp hơn, việc giám sát hiệu lực của thuốc thường xuyên và sự sẵn có thuốc ACTs có hiệu quả ở Việt Nam sẽ giúp chúng ta có thể loại trừ loài ký sinh trùng này trong vòng 2 năm tới.