Loại trừ bệnh phong ở Việt Nam: mục tiêu đã gần đạt được

Loại trừ bệnh phong ở Việt Nam: mục tiêu đã gần đạt được

Xóa bỏ kỳ thị, nâng cao công tác phòng ngừa, phát hiện sớm và điều trị cho người mắc bệnh phong đang giúp Việt Nam tiến tới mục tiêu loại trừ bệnh phong vào năm 2030, với sự hỗ trợ từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Quỹ Y tế Sasakawa và các nước thành viên của Chương trình Phòng chống phong toàn cầu.

Tại một thôn xã lánh nằm ở vùng tây bắc Việt Nam, các thành viên của đội y tế lưu động đang hoàn tất buổi khám bệnh cho những bệnh nhân cuối cùng. Họ là bác sĩ và y tá tham gia vào buổi khám sàng lọc các bệnh ngoài da phổ biến như ghẻ và hắc lào và ít phổ biến hơn – bệnh phong. Đội y tế lưu động gồm bác sĩ của Bệnh viên Da liễu Trung ương, cán bộ y tế tuyến tỉnh, huyện, xã, chính quyền địa phương và cán bộ đến từ WHO. Buổi thăm khám diễn ra trong hai ngày tại hai xã của huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La – nơi tiếp giáp với nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào.

Cán bộ kĩ thuật của WHO, Bác sĩ Vũ Quang Hiếu, thực hiện khám sàng lọc cho người dân. Ảnh: WHO Việt Nam

Khoảng 500 người dân, tương đương với ba phần tư dân số của xã Chiềng Bằng và Chiềng Khay, đã tới điểm khám sàng lọc miễn phí. Người dân ở đây chủ yếu là người dân tộc Thái, sống rải rác ở những cộng đồng xa trạm y tế; họ mưu sinh bằng chăn nuôi, nuôi cá lồng trên hồ thủy điện, trồng quế, cây ăn quả và lao động tay chân. Dành nửa ngày nghỉ làm, họ kiên nhẫn xếp hàng chờ ngoài nhà văn hóa xã. Nhiều người còn đưa theo cả con nhỏ.

Khoảng 500 người dân, tương đương với ba phần tư dân số của xã Chiềng Bằng và Chiềng Khay, đã tới điểm khám sàng lọc miễn phí các vấn đề về da và bệnh không lây nhiễm. Ảnh: WHO Việt Nam.

Chiềng Khay và Chiềng Bằng được lựa chọn bởi nơi đây từng có số ca mắc bệnh phong cao trong quá khứ. Mặc dù bệnh phong có thể chữa khỏi và không để lại dị tật nếu được điều trị sớm, nhưng nhiều người dân tại đây vẫn gặp khó khăn trong việc tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe cơ bản và thông tin y tế. Nhiều người không biết rằng họ cần đi khám da liễu nếu có những thay đổi trên da.

Khi các nhân viên y tế đang khám cho những bệnh nhân cuối cùng tại xã Chiềng Bằng, họ đã nhận thấy những triệu chứng bất thường từ một người phụ nữ. Bà bị tê cả hai chân và sưng ở tai. Đây có thể là triệu chứng giai đoạn đầu của bệnh phong. Phân tích mẫu da trong phòng thí nghiệm đã xác nhận chẩn đoán này. Nhờ đó, người phụ nữ đã được điều trị bằng phác đồ đa hóa trị liệu (MTD) trong 12 vòng theo khuyến nghị với sự chăm sóc từ nhân viên y tế địa phương. Hiện bà đã hồi phục và sẽ được tiếp tục theo dõi sức khỏe. Hàng năm WHO cung cấp miễn phí các loại thuốc trong phác đồ đa hóa trị liệu; đây là các loại thuốc được tài trợ bởi Novartis từ năm 2000. Phác đồ đa hóa trị liệu điều trị bệnh phong nhanh hơn so với các loại thuốc đơn lẻ. Việc kết hợp các loại kháng sinh có cơ chế hoạt động khác nhau giúp tấn công vi khuẩn gây bệnh từ nhiều hướng, qua đó ngăn chặn hiệu quả sự phát triển của vi khuẩn và giảm nguy cơ kháng thuốc.

Song song với điều trị, đội ngũ y tế cũng tiến hành truy vết những người tiếp xúc gần với bệnh nhân, bao gồm các thành viên trong gia đình và cung cấp cho họ 1 liều thuốc dự phòng bệnh phong để giảm nguy cơ lây nhiễm.

Buổi khám lưu động vừa sàng lọc bệnh da liễu, vừa cung cấp dịch vụ chẩn đoán và điều trị các bệnh không lây nhiễm như tăng huyết áp. Ảnh: WHO Việt Nam.

Bệnh phong lây lan qua tiếp xúc gần với người nhiễm bệnh, do đó nhóm cho rằng có thể còn những người mắc bệnh nhưng chưa được phát hiện trong khu vực, nhấn mạnh sự cần thiết phải tiếp tục các hoạt động tìm kiếm ca bệnh chủ động thường xuyên, thay vì chờ người dân tự tìm đến các cơ sở y tế. Đây là một trong những hoạt động được WHO hỗ trợ trong Chương trình phòng chống bệnh phong của Việt Nam, song song với hỗ trợ tìm hiểu mô hình lây lan của bệnh và xây dựng chiến lược quốc gia về bệnh phong giai đoạn 2024-2030.

Chương trình khám lưu động chủ yếu tập trung vào các bệnh về da như ghẻ và hắc lào do thiếu nước sạch, điều kiện vệ sinh và thực hành vệ sinh tại nhà kém. Nhiều hộ gia đình còn nghèo, không có xà phòng, và gặp nhiều trở ngại trong việc di chuyển hàng giờ trên những con đường núi hiểm trở để đến được cơ sở y tế. Các trường học cũng phải đối mặt với những thách thức tương tự về nước sạch, vệ sinh và điều kiện vệ sinh môi trường, làm tăng nguy cơ lây lan các bệnh ngoài da ở trẻ em.

Trẻ em tại hai xã Chiềng Bằng và Chiềng Khay có nguy cơ cao mắc các bệnh ngoài da như ghẻ và hắc lào do thiếu nước sạch, điều kiện vệ sinh và thực hành vệ sinh tại nhà kém. Ảnh: WHO Việt Nam

Tại Việt Nam, số ca mắc bệnh phong (tên khoa học là bệnh Hansen) đã giảm rõ rệt trong những năm gần đây, từ 748 ca vào năm 2011 xuống còn 45 ca vào năm 2024.

Năm 1995, Việt Nam đã được công nhận loại trừ bệnh phong ở cấp quốc gia do có tỷ lệ lưu hành thấp, không còn bị coi là mối đe dọa lớn về sức khỏe cộng đồng.

Hiện nay, mục tiêu của Việt Nam còn tham vọng hơn: hướng tới không còn lây truyền, không còn tàn tật và không còn kỳ thị hay phân biệt đối xử với bệnh nhân phong vào năm 2030. Để đạt được mục tiêu này, Việt Nam tập trung vào bốn nhóm hành động: lộ trình quốc gia; mở rộng công tác phòng ngừa bệnh phong song song với chủ động phát hiện ca bệnh; quản lý bệnh phong và các biến chứng; xóa bỏ kỳ thị.

Trên toàn cầu, bệnh phong vẫn tồn tại ở hơn 120 quốc gia. Dù số ca bệnh đang giảm dần, mỗi năm vẫn có khoảng 200.000 ca mắc mới được báo cáo.

Bệnh phong hiện là một trong các bệnh nhiệt đới bị lãng quên. Bệnh lây truyền qua giọt bắn từ mũi và miệng của người mắc bệnh chưa được điều trị sau khi tiếp xúc gần trong thời gian dài. Bệnh không lây qua các hình thức tiếp xúc thông thường như bắt tay, ôm, ăn uống chung hoặc ngồi cạnh nhau. Nếu không được điều trị, bệnh có thể dẫn đến tàn tật vĩnh viễn như mất cảm giác ở tứ chi, liệt cơ và mù lòa.

Người mắc bệnh phong có thể phải đối mặt với sự kỳ thị và phân biệt đối xử. Đó là câu chuyện của bà Lò Thị Cọc.

Dù đã được chữa khỏi bệnh phong vào năm 1977 nhưng di chứng của bệnh vẫn còn. Thị lực của bà Cọc kém, những dị dạng ở chân vẫn tiếp tục gây đau đớn, đặc biệt là khi thời tiết thay đổi. Bà vẫn nhớ như in những trải nghiệm khủng khiếp, nỗi sợ hãi và sự kỳ thị từ chính người dân ở xã Chiềng Khay quê hương bà. Họ sợ bà lây bệnh cho người khác. Thậm chí, có người còn cho rằng bà bị nguyền rủa.

Dù bà Lò Thị Cọc đã được chữa khỏi bệnh phong vào năm 1997, nỗi đau tinh thần do bị kỳ thị vẫn còn ám ảnh. Bà chia sẻ cùng bác sĩ Vũ Quang Hiếu. Ảnh: WHO Việt Nam

“Ngày đó tôi và gia đình thực sự khó khăn. Gia đình đã nghèo rồi và chẳng có ai muốn dính líu gì đến chúng tôi,” bà Cọc chia sẻ.

Bà từng nghĩ đến việc bỏ trốn vào rừng để sống nốt quãng đời còn lại, nhưng nhờ có sự đồng hành và ủng hộ không ngừng của con trai, bà đã thay đổi suy nghĩ.

“Cuộc sống đã tốt hơn kể từ khi tôi được điều trị. Giờ tôi có thể làm những công việc đơn giản trong nhà, bế cháu, cho gia súc ăn và có thể đi chợ mà không phải chịu những ánh mắt sợ hãi từ mọi người.”

Trong những năm gần đây, các cán bộ y tế, tổ chức cộng đồng, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, bác sĩ da liễu và các bệnh viện tư nhân đã nỗ lực xóa bỏ sự kỳ thị khiến người bệnh ngần ngại không dám đi khám và điều trị. Các chiến dịch truyền thông đã góp phần nâng cao nhận thức của người dân về cách bệnh phong lây truyền, phương pháp điều trị và rằng việc kỳ thị hay ruồng bỏ người bệnh không mang lại lợi ích cho cộng đồng.

Để nâng cao năng lực tại địa phương, nội dung của chuyến công tác tại Chiềng Khay và Chiềng Bằng cũng bao gồm tổ chức lớp tập huấn về sàng lọc, quản lý bệnh cho khoảng 50 nhân viên y tế và cán bộ của hai xã

Trưởng Đại diện WHO tại Việt Nam Tiến sỹ Angela Pratt cho biết WHO tự hào được hỗ trợ Việt Nam trong những bước tiến đáng ghi nhận để giảm bớt những gánh nặng về thể chất và tinh thần do bệnh phong gây ra, với sự hỗ trợ của Quỹ Sasakawa, các nước thành viên trong Chương trình Phòng chống phong toàn cầu và của WHO trên toàn thế giới.

“WHO ghi nhận và đánh giá cao những nỗ lực của Bệnh viện Da liễu Trung ương, dưới sự lãnh đạo của Chính phủ, trong công tác hỗ trợ nhân viên y tế và cán bộ địa phương tại những khu vực vùng sâu vùng xa nỗ lực hướng tới loại trừ bệnh phong, đồng thời đưa phát hiện và chăm sóc bệnh phong vào mô hình tích hợp ở tuyến y tế cơ sở.”

“Chúng tôi đặc biệt gửi lời cảm ơn tới từ Quỹ Y tế Sasakawa và công ty Novartis vì những hỗ trợ quý báu của họ. Giờ đây, chúng ta cần duy trì và tăng cường đầu tư trong nước và quốc tế để loại trừ hoàn toàn bệnh phong. Điều này đòi hỏi những nỗ lực rất lớn trong công tác phát hiện và điều trị cho các ca bệnh còn lại ở trong nước, giống như trường hợp của ca bệnh phát hiện ở xã Chiềng Bằng, để không ai bị bỏ lại phía sau.”

“Việc đạt được mục tiêu loại trừ bệnh phong vào năm 2030 tại Việt Nam – không còn lây truyền, không còn tàn tật và không còn kỳ thị hay phân biệt đối xử - đã nằm trong tầm tay. Chúng ta cần đảm bảo rằng sẽ không còn ai phải chịu đựng những nỗi đau về cả thể xác và tinh thần như bà Lò Thị Cọc bởi một căn bệnh hoàn toàn có thể phòng ngừa và chữa khỏi.”